Για περισσότερα ζητήματα σχετικά με ψυχολογικές παραμέτρους που αφορούν το άτομο και το κοινωνικό πλαίσιο, και επηρεάζουν την εκπαιδευτική διαδικασία, δείτε το νέο σύγγραμμα των Εκδόσεων ΤΖΙΟΛΑ: Εκπαιδευτική Ψυχολογία, 4η Έκδοση, Durwin – Reese-Weber.
Όλοι έχουμε πει «αθώα ψέματα», ίσως για να διαφυλάξουμε τα συναισθήματα των ανθρώπων ή να τους προστατέψουμε από άσχημα νέα. Πώς όμως μπορούμε να διακρίνουμε ανάμεσα σε ένα «αβλαβές ψεματάκι» και σε μια πιο σοβαρή εξαπάτηση; Όταν σκεφτόμαστε τέτοιου είδους ηθικά ζητήματα, μια διαδικασία που ονομάζεται ηθικός συλλογισμός, αναζητούμε αιτιολογήσεις για να προσδιορίσουμε το σωστό και το λάθος. Όπως ήδη γνωρίζετε, οι άνθρωποι μπορεί να σκέφτονται τι είναι σωστό και τι λάθος, αλλά δεν συμπεριφέρονται πάντα κατά τρόπο που να συνάδει με αυτές τις σκέψεις. Ωστόσο, τα άτομα πρέπει να είναι σε θέση να διακρίνουν το σωστό από το λάθος πριν μπορέσουν να συμπεριφερθούν κατάλληλα. Επομένως, οι θεωρίες που αφορούν τον ηθικό συλλογισμό εστιάζουν στις διαδικασίες σκέψης που χρησιμοποιούν τα άτομα για να προσδιορίσουν τι είναι σωστό ή λάθος και όχι στις συμπεριφορές που επιδεικνύουν.
Τόσο ο αναπτυξιακός ψυχολόγος Jean Piaget όσο και ο μαθητής του, Lawrence Kohlberg, περιέγραψαν στάδια του ηθικού συλλογισμού που εξαρτώνται λιγότερο από τις συνέπειες της συμπεριφοράς και τις εξωτερικές αρχές (οικογένεια, νόμος), και περισσότερο από τις προσωπικές, εσωτερικές απόψεις για το σωστό και το λάθος. Ενώ ο Piaget προσδιόρισε δύο στάδια στην ανάπτυξη του ηθικού συλλογισμού, ο Kohlberg πίστευε ότι ήταν περισσότερο πολύπλοκος και γι’ αυτό ανέπτυξε τη δική του θεωρία για τον ηθικό συλλογισμό, διατυπωμένη σε τρία επίπεδα.
Το προσυμβατικό επίπεδο ορίζεται από μια εγωκεντρική άποψη του σωστού και του λάθους, που αγνοεί τις συμβάσεις της κοινωνίας. Τα παιδιά στο πρώτο στάδιο του επιπέδου αυτού, το στάδιο τιμωρίας/υπακοής, εστιάζουν στις συνέπειες της συμπεριφοράς τους. Για παράδειγμα: «Είναι λάθος να αντιγράφω γιατί ίσως με πιάσουν και κοπώ στο μάθημα». Στο δεύτερο στάδιο, εκείνο του αφελούς ηδονισμού ή της ατομικής επιβράβευσης, τα παιδιά εστιάζουν στο αν θα υπάρξει ανταμοιβή για τη συμπεριφορά τους: «Τι έχω να κερδίσω;» Εδώ, τα άτομα ενδιαφέρονται για την ανταπόδοση της συμπεριφοράς, για μια λίγο-πολύ ισότιμη συνδιαλλαγή που ονομάζεται και χειριστική αμοιβαιότητα. Για παράδειγμα: «Είναι εντάξει να αντιγράψω επειδή τα τεστ της δασκάλας είναι άδικα».
Στο συμβατικό επίπεδο, το άτομο εστιάζει σε εξωτερικές αρχές, όπως τα πρότυπα της κοινωνίας, για να προσδιορίσει το σωστό και το λάθος. Λόγω της λιγότερο εγωκεντρικής τους εστίασης και των πιο προηγμένων δεξιοτήτων σκέψης που πλέον διαθέτουν, τα παιδιά πλέον είναι ικανά να κρίνουν τις προθέσεις των πράξεων. Για παράδειγμα: «Δεν ήθελε να με κάνει να σκοντάψω». Στο τρίτο στάδιο, προτεραιότητα έχει η διαπροσωπική εξουσία, πράγμα που σημαίνει ότι τα παιδιά θέλουν να έχουν τις ίδιες πεποιθήσεις με την οικογένειά τους για να κερδίσουν την επιδοκιμασία της. Έτσι, θα συμμορφωθούν με τους κανόνες. Για παράδειγμα: «Είναι λάθος να αντιγράφεις γιατί η μητέρα μου λέει ότι μόνο τον εαυτό σου ξεγελάς και ότι πρέπει να κάνεις μόνος τις εργασίες σου». Το επόμενο στάδιο του συμβατικού συλλογισμού, αυτό της κοινωνικής εξουσίας, εστιάζει στα κοινωνικά συστήματα για να προσδιορίσει τους νόμους και τις νόρμες συμπεριφοράς. Εδώ, ένα άτομο μπορεί να ισχυριστεί ότι το να αντιγράφεις είναι λάθος, επειδή είναι ενάντια στην πολιτική του σχολείου.
Το μετασυμβατικό επίπεδο υπερβαίνει τις απλές συνέπειες και απομακρύνεται από τις εξωτερικές αρχές, εστιάζοντας σε μια εσωτερική αρχή, καθώς το άτομο θεμελιώνει τις προσωπικές του πεποιθήσεις για το σωστό και το λάθος. Η ηθική του κοινωνικού συμβολαίου, το πέμπτο στάδιο, περιλαμβάνει προσωπικές αποφάσεις για το πότε, το γιατί και το πώς θα πρέπει να παρακάμπτονται οι κανόνες ή υπό ποιες συνθήκες θα μπορούσαν να είναι αποδεκτές ενέργειες που συνήθως θεωρούνται κακές συμπεριφορές. Για παράδειγμα, η εξαπάτηση είναι αποδεκτή μόνο αν αφορά κάτι ασήμαντο (π.χ. ένα παιχνίδι χαρτιών με φίλους) ή όταν ωφελεί ένα άλλο άτομο (π.χ. το να αφήσεις ένα μικρότερο παιδί να κερδίσει για να τονώσεις την αυτοπεποίθησή του). Στο έκτο στάδιο του ηθικού συλλογισμού, αυτό της ηθικής των ατομικών αρχών, τα άτομα εστιάζουν στο σύστημα ηθικής που θα ωφελήσει περισσότερο την κοινωνία ή το ευρύτερο καλό. Για παράδειγμα, η κλοπή δεν θα πρέπει ποτέ να γίνεται ανεκτή, γιατί θα επακολουθήσει κοινωνικό χάος και αναστάτωση.
Ο Kohlberg αξιολογούσε το επίπεδο ηθικού συλλογισμού ενός ατόμου θέτοντας ηθικά διλήμματα και βαθμολογώντας τις απαντήσεις σύμφωνα με τα στάδια. Τα ηθικά διλήμματα δεν είχαν σωστή ή λανθασμένη απάντηση, επομένως ο Kohlberg δεν ενδιαφερόταν για την επιλογή ενός ατόμου, αλλά για το στάδιο της ηθικής ανάπτυξής του όπως αυτό προσδιοριζόταν από το σκεπτικό ή τη συλλογιστική του ατόμου για την επιλογή.
Για περισσότερα ζητήματα σχετικά με ψυχολογικές παραμέτρους που αφορούν το άτομο και το κοινωνικό πλαίσιο, και επηρεάζουν την εκπαιδευτική διαδικασία, δείτε το νέο σύγγραμμα των Εκδόσεων ΤΖΙΟΛΑ: Εκπαιδευτική Ψυχολογία, 4η Έκδοση, Durwin – Reese-Weber.
